Kiedy wybitna niemiecka dziennikarka radiowa Sabine Adler opublikowała swoją książkę “Ukraina i my: Niemiecka porażka i lekcje na przyszłość” w sierpniu 2022 r. w Berlinie, było to wydarzenie samo w sobie w niemieckim życiu intelektualnym. Powód zainteresowania książką Adler był oczywisty: eskalacja wojny Rosji przeciwko Ukrainie od lutego 2022 r. postawiła pod znakiem zapytania dotychczasowe polityczne i gospodarcze podejście Niemiec do Europy Wschodniej. Przez trzy dekady interesy i obawy Ukrainy, jako drugiego co do wielkości państwa w Europie, były częściowo pomijane przez Berlin, podczas gdy rosyjskie elity polityczne i gospodarcze były hołubione.
Adler śledzi historyczne, polityczne, gospodarcze i kulturowe źródła fundamentalnej porażki niemieckiej polityki wobec przestrzeni poradzieckiej w latach 1991-2021. Jej analiza koncentruje się nie tylko na źródłach i początku wielkiej wojny w 2022 r., ale także na wcześniejszej roli Niemiec w stosunku do kraju napadniętego przez Rosję. Będąc jedną z wieloletnich niemieckich ekspertek w dziedzinie Europy Wschodniej, Adler przedstawia, w jaki sposób niemieckie zaniedbania polityczne, lobbing, podwójne standardy i zakłamany pacyfizm pośrednio przygotowały atak Moskwy na Ukrainę.
W rezultacie krytyczny przegląd polityki Berlina wobec Ukrainy z 2022 r. stanowił wówczas i nadal stanowi kamień milowy w niemieckiej publicystyce politycznej. Oto, co na przykład pierwsi recenzenci książki napisali o niej dla wpływowych niemieckich mediów w latach 2022-2023:
– “Dramatycznie odkrywcza książka” – Christian Thomas dla Frankfurter Rundschau;
– “Autorytatywny wkład w oświecenie [czytelników na temat stosunków niemiecko-ukraińskich]” – Natascha Freundel dla RBB Kulturradio;
– “Adler ocenia [stosunki Niemiec z Ukrainą] z mądrością i ostrością brzytwy” – Viola Schenz dla Süddeutsche Zeitung;
– “Adler udaje się w swojej książce postawić przed nami lustro. Wskazuje błędy w [naszym] myśleniu”. – Paul Toetzke dla Liberale Moderne;
– “Ta książka wiele wyjaśnia. Będziesz po niej mądrzejszy.” — Jörg Thadeusz dla WDR 2;
– “Ta [książka] może być wyjątkowa w [obecnym] momencie, ze swoim stopniem głębi i ostrości.” – Bernd Schekauski dla MDR Kultur.
Oczywiście już wcześniej pojawiały się krytyczne oceny nadmiernego doceniania i niezrozumienia Rosji przez Berlin, a także zbyt łagodnego traktowania imperialnej polityki Moskwy. Wcześniejszymi punktami zwrotnymi były na przykład monografie:
– Gerd Koenen, „Der Russland-Komplex: Die Deutschen und der Osten 1900-1945” [Kompleks Rosja: Niemcy i Wschód 1900-1945], München, C. H. Beck, 2005;
– Thomas Urban, „Verstellter Blick: Die deutsche Ostpolitik” [Stronnicze spojrzenie: niemiecka polityka wschodnia], Berlin, Tapeta, 2022;
– Rüdiger von Fritsch, „Zeitenwende: Putins Krieg und die Folgen” [Punkt zwrotny. Wojna Putina i jej reperkusje, pol. wyd. 2022], Berlin, Aufbau, 2022.
Wpływowa książka Koenena została ponownie opublikowana z nową przedmową w 2022 roku. Opublikowane sześć miesięcy przed książką Adlera studium Urbana zostało ukończone tuż przed wielką inwazją Rosji i pojawiło się w księgarniach w marcu 2022 r., trzy tygodnie po jej rozpoczęciu. Rüdiger von Fritsch jest byłym ambasadorem Niemiec w Moskwie, którego książka została opublikowana w maju 2022 r. i który od tego czasu stał się jednym z najbardziej płodnych komentatorów rosyjskiej wojny przeciwko Ukrainie w niemieckich mediach.
Po ogłoszeniu słynnej „Zeitenwende” przez kanclerza federalnego Olafa Scholza 27 lutego 2022 r. i opublikowaniu książki Adlera w sierpniu 2022 r. ukazało się kilka ważnych nowych opracowań różnych dziennikarzy. Do najważniejszych takich badań należą, w porządku chronologicznym ich pojawiania się:
– Michael Thumann, „Revanche: Wie Putin das bedrohlichste Regime der Welt geschaffen hat” [Rewanż: Jak Putin stworzył najbardziej niebezpieczny reżim świata], München, C.H. Beck, 2023;
– Reinhard Bingener i Markus Wehner, „Die Moskau-Connection: Das Schröder-Netzwerk und Deutschlands Weg in die Abhängigkeit” [Moskiewskie połączenie: Sieć Schrödera i niemiecka droga do zależności], München, C.H. Beck, 2023;
– Winfried Schneider-Deters, Russlands Ukrainekrieg und die Bundesrepublik: Deutsche Debatten um Frieden, Faschismus und Kriegsverbrechen, 2022-2023 [Rosyjska wojna na Ukrainie i Republika Federalna: Niemieckie debaty o pokoju, faszyzmie i zbrodniach wojennych, 2022-23], Stuttgart, ibidem-Verlag, 2023.
Podczas gdy inne książki dostarczyły ważnych spostrzeżeń przed i po Adler, jej studium było w 2022 r. i pozostaje jednym z najbardziej znaczących wkładów w trwające obecnie niemieckie przemyślenie tak zwanej „Ostpolitik” po zakończeniu zimnej wojny. Z kolei niemiecki stosunek do Europy Wschodniej był jednym z najważniejszych w stosunkach międzynarodowych w całej Europie. Tak było w przeszłości, tak jest do dziś i prawdopodobnie tak będzie również w przyszłości. Jest to relacja, która ma współdecydować o tym, dokąd Europa będzie zmierzać w najbliższych latach.
Adler jest (podobnie jak ja) wschodnią, a nie zachodnią Niemką z dużym doświadczeniem życiowym w byłym bloku sowieckim. Dzięki swojemu doświadczeniu życia w Niemieckiej Republice Demokratycznej (NRD), Adler wnosi do stołu nieco inne tło i punkt widzenia na Rosję, Ukrainę i rolę Niemiec w Europie Wschodniej w porównaniu z Niemcami Zachodnimi. Adler dołącza do swojego szczególnie długiego i silnego sceptycyzmu wobec Putina, a także wyrazistej sympatii dla Ukrainy i innych byłych republik radzieckich, wielu innych wpływowych wschodnioniemieckich analityków Europy Wschodniej, z oryginalną biografią w NRD. Należą do nich między innymi nieżyjący już Werner Schulz, wieloletni członek niemieckiego i europejskiego parlamentu z ramienia niemieckiej Partii Zielonych, Stefan Meister z Niemieckiej Rady Stosunków Zagranicznych (DGAP), Jörg Forbrig z German Marshall Fund (GMFUS) oraz Andre Härtel z Niemieckiego Instytutu Spraw Międzynarodowych i Bezpieczeństwa (SWP). Podobnie jak ci płodni eksperci od Europy Wschodniej, Adler od ponad dwóch dekad należy do tych niemieckich analityków świata postsowieckiego, którzy swoimi publikacjami pisemnymi i wystąpieniami ustnymi przygotowali niedawny radykalny zwrot w podejściu Berlina do Rosji i Ukrainy.
Książka Adler jest obecnie przygotowywana do publikacji dla szerszej publiczności, ukaże się w języku angielskim w wydawnictwie ibidem Press ze Stuttgartu i będzie dystrybuowana poza Europą przez Columbia University Press. Tłumaczenie to zapewni zainteresowanej publiczności spoza Niemiec wgląd w wewnętrzne funkcjonowanie niemieckiej „Ostpolitik”. Czytelnicy spoza Niemiec powinni jednak pamiętać, że książka Adler została pierwotnie napisana nie dla zagranicznego, ale dla niemieckiego czytelnika. Skierowana była przede wszystkim do elit politycznych i intelektualnych Republiki Federalnej, a w szczególności do osób mieszkających lub pracujących w Berlinie.
Krytycznie oceniając niemiecką politykę wobec Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej, książka Adler – jak wskazano powyżej – z pewnością nie jest jedyną tego rodzaju najnowszą niemiecką książką, która zasługuje na tłumaczenie na inne języki i czytelników spoza Niemiec. Jednak to studium nadal stanowi jedyne takie badanie, które koncentruje się konkretnie na stosunkach ukraińsko-niemieckich w ramach szerszej polityki Berlina. Co więcej, Adler nie napisała opracowania akademickiego, ale książkę dla szerszej publiczności.
Fascynująca eksploracja Adler powinna być zatem interesująca również dla nie-niemieckiego i szerszego grona czytelników zainteresowanych ewolucją pozycji Berlina wobec Kijowa i Moskwy. Stanowi ona żywą ilustrację, dokumentację i interpretację ostatnich niemieckich debat, koncepcji i polityk dotyczących Ukrainy, bezpieczeństwa w Europie Wschodniej i rosyjskiego zagrożenia. Każdy, kto chce zrozumieć przeszłe, obecne i przyszłe relacje Berlina z Kijowem, musi przeczytać książkę Adler.
Sabine Adler, Die Ukraine und wir: Deutschlands Versagen und die Lehren für die Zukunft. Berlin: Ch. Links Verlag, 2022. 248 pp. ISBN 978-3-96289-180-0
